Türkiye Elektrik Piyasasının Hukuki ve Kurumsal Yapısı: Serbestleşme Süreci ve Piyasa İşleyişi

Elektrik enerjisi, doğrudan elde edilemeyen ve başka kaynakların dönüştürülmesiyle elde edilen ikincil bir enerji türüdür. Kömür, petrol gibi fosil yakıtların yanı sıra rüzgar, güneş ve su gibi yenilenebilir kaynaklardan da üretilebilen bu enerji, günümüzde birçok sektörde vazgeçilmez bir role sahiptir. Elektrik, depolanması zor ve iletilmesi karmaşık bir enerji biçimi olduğundan, arz güvenliği ve süreklilik büyük önem taşır.

Elektrik sistemleri üç temel bileşenden oluşur: üretim, iletim ve dağıtım. Üretim, enerjinin santrallerde elektrik enerjisine çevrilmesini; iletim, yüksek voltajlı enerjinin büyük mesafelerde taşınmasını; dağıtım ise bu enerjinin son kullanıcılara ulaştırılmasını sağlar.

Türkiye’de elektrik piyasasının tarihçesi 1902 yılında Tarsus’ta kurulan hidroelektrik santraline dayansa da, piyasanın bugünkü yapısını belirleyen esas adımlar 2001 yılında yürürlüğe giren 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile atılmıştır. Bu kanun, tüketicilere ucuz, kaliteli ve sürdürülebilir elektrik sağlanmasını hedeflemiş ve Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun (EPDK) kurulmasına öncülük etmiştir. Kurumun görevi, piyasayı düzenlemek ve denetlemektir.

İlk kanun zamanla yetersiz kalınca 6446 sayılı yeni Elektrik Piyasası Kanunu devreye girmiştir. Bu yasa ile üretim, iletim, dağıtım, toptan ve perakende satış, ithalat, ihracat ve piyasa işletimi gibi tüm elektrik faaliyetleri lisans şartına bağlanmıştır. Ayrıca üretim yapmak isteyen tüzel kişiler için önce ön lisans, ardından üretim lisansı alma zorunluluğu getirilmiştir.

İletim faaliyetleri yalnızca Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) tarafından yürütülebilirken, dağıtım faaliyetleri özel şirketler eliyle gerçekleştirilmekte ve 36 kV altı gerilim hatlarını kapsamaktadır. Toptan ve perakende satış ise ayrı lisanslara tabi olsalar da, aynı şirketler tarafından yapılabilir. Toptan satış, elektriğin ticaretini; perakende satış ise doğrudan tüketiciye sunulmasını ifade eder.

2013 yılında yapılan yasal düzenlemeyle, dağıtım ve perakende satış faaliyetleri birbirinden ayrılarak her birinin farklı şirketlerce yürütülmesi zorunlu hale getirilmiştir. Bu kapsamda görevli tedarik şirketleri kurulmuştur. Ayrıca enerji piyasasında şeffaflık ve etkinlik sağlamak amacıyla EPİAŞ (Enerji Piyasaları İşletme A.Ş.) kurulmuş ve organize toptan elektrik piyasalarının işletilmesi görevi bu kuruma verilmiştir.

Sonuç olarak, elektrik piyasası hem ekonomik kalkınma hem de günlük yaşam açısından stratejik bir öneme sahiptir. Piyasanın etkin işlemesi, yasal altyapının güncel tutulması ve düzenleyici kurumların işlevsel olmasıyla mümkündür.

Elektrik piyasasının serbestleşme süreci, yalnızca arz tarafında değil, tüketici tarafında da köklü değişikliklere neden olmuştur. 4628 sayılı kanun ile birlikte, tüketiciler “serbest” ve “serbest olmayan” olarak iki gruba ayrılmış ve serbest tüketicilere tedarikçisini seçme hakkı tanınmıştır. Bu düzenleme, rekabetin artırılması ve tüketicilerin lehine fiyat ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir.

6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile getirilen önemli bir yenilik de “tedarik lisansı” uygulamasıdır. Önceki mevzuatta ayrı lisanslara tabi olan toptan ve perakende satış faaliyetleri, yeni sistemde tek bir lisans altında birleştirilmiştir. Böylelikle, tedarik lisansı sahibi şirketler hem toptan satış hem de perakende satış yapabilir hale gelmiştir. Ayrıca bu lisans, elektrik ithalatı ve ihracatını da kapsayacak şekilde genişletilmiştir.

Elektrik piyasasının etkin işleyişi için yalnızca üretim ve dağıtım yeterli değildir. Aynı zamanda bu işlemlerin ticari ve mali yönden düzenli ve güvenli şekilde yürütülmesi gerekir. Bu kapsamda, organize toptan elektrik piyasalarının işleyişini sağlamak amacıyla “piyasa işletim faaliyeti” tanımlanmış ve bu faaliyet Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ) tarafından yürütülmek üzere yapılandırılmıştır.

EPİAŞ’ın başlıca görevleri arasında, “Gün Öncesi Piyasası (GÖP)” ve “Gün İçi Piyasası (GİP)”nın işletilmesi, uzlaştırma işlemlerinin gerçekleştirilmesi ve piyasa katılımcılarının mali yükümlülüklerinin takibi yer almaktadır. Bu yapının oluşturulması ile birlikte, enerji alım-satımı daha şeffaf ve rekabetçi bir zemin kazanmıştır. EPİAŞ aynı zamanda piyasada güvenilir referans fiyatların oluşmasını sağlamaktadır. Bu da piyasa oyuncularının daha öngörülebilir ve sürdürülebilir ticaret yapmalarını kolaylaştırmaktadır.

Tüm bu düzenlemelerin temelinde yatan amaç, elektrik enerjisinin kaliteli, sürdürülebilir, çevreye duyarlı ve rekabetçi koşullarda sunulmasını temin etmektir. Bu çerçevede, piyasa yapısında yer alan tüm aktörlerin (üretici, dağıtıcı, tedarikçi, iletim şirketi ve piyasa işletmecisi) görev ve sorumlulukları net şekilde belirlenmiş ve EPDK’nın denetim yetkisi ile desteklenmiştir.

Günümüzde Türkiye’nin elektrik piyasası yapısı, Avrupa Birliği enerji piyasası mevzuatına uyumlu hale getirilmiştir. Serbest piyasa modeli, uluslararası yatırımcılar için de cazip bir ortam oluşturmuştur. Yatırımların artması, arz güvenliği ile birlikte enerji maliyetlerinin düşmesine ve hizmet kalitesinin yükselmesine katkı sağlamaktadır.