İş Hukukunda Gece Kavramı ve Gece Çalışmasına İlişkin Düzenlemeler

Türkiye’de gece çalışmasına ilişkin düzenlemeler 4857 sayılı İş Kanunu’nun 69. maddesi ve ilgili yönetmeliklerde yer almaktadır. Bunun yanında, Yargıtay kararları, öğretideki görüşler ve uluslararası normlar, konunun uygulamadaki çerçevesini şekillendirmektedir.

Gece süresi ve gece çalışmaları Madde 69 - Çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir.

Bazı işlerin niteliğine ve gereğine göre yahut yurdun bazı bölgelerinin özellikleri bakımından, çalışma hayatına ilişkin "gece" başlangıcının daha geriye alınması veya yaz ve kış saatlerinin ayarlanması, yahut gün döneminin başlama ve bitme saatlerinin belirtilmesi suretiyle birinci fıkradaki hükmün uygulama şekillerini tespit etmek yahut bazı gece çalışmalarına herhangi bir oranda fazla ücret ödenmesi usulünü koymak veyahut gece işletilmelerinde ekonomik bir zorunluluk bulunmayan işyerlerinde işçilerin gece çalışmalarını yasak etmek üzere yönetmelikler çıkartılabilir.

İşçilerin gece çalışmaları yedibuçuk saati geçemez. (Ek cümle: 4/4/2015-6645/37 md.) Ancak, turizm, özel güvenlik, sağlık hizmeti ve 30/5/2013 tarihli ve 6491 sayılı Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.

Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar sıraya konur. Gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir.

Postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az onbir saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz.

Gece Kavramının Hukuki Tanımı

İş Kanunu’nun 69. maddesi uyarınca “gece”, en geç saat 20.00’de başlayan ve en erken saat 06.00’ya kadar süren, herhâlde en fazla on bir saat devam eden dönem olarak tanımlanır. Dolayısıyla, 20.00–06.00 arasındaki süre mutlak gece kabul edilir. Bu sürelerin dışında kalan zamanlarda yapılan çalışmalar ise gündüz çalışması olarak nitelendirilir. Örneğin, çalışmanın süresinin yarısından fazlasının bu döneme denk gelmesi halinde, tüm çalışmanın gece çalışması sayılmasıdır.

Gece Çalışmasının Sınırları ve Fazla Çalışma

7,5 Saatlik Üst Sınır

İş Kanunu, gece çalışmalarında işçi sağlığını korumak adına sıkı sınırlamalar getirmiştir. Kanuna göre, gece çalışmaları en fazla 7,5 saat olabilir. Bu sürenin aşılması halinde yapılan kısım, fazla çalışma kapsamında değerlendirilir. Fazla çalışma ise, işçinin yazılı onayına bağlıdır ve her saat için normal ücretin %50 zamlı hali ödenir.

Gece vardiyalarında 7,5 saati aşan süreler için fazla mesai ücreti ödenmemesi, idari para cezası yaptırımıyla da sonuçlanabilir. Nitekim Yargıtay’ın yerleşik içtihatlarında, gece çalışmasının 7,5 saati aşması halinde işçinin fazla mesai ücretine hak kazandığı kabul edilmektedir.

Gece Çalışmasına İlişkin İstisnalar

Turizm, Sağlık ve Özel Güvenlik Sektörleri

4857 sayılı Kanun, bazı sektörlerde kesintisiz hizmet ihtiyacını göz önünde bulundurmuştur. Özellikle turizm, sağlık ve özel güvenlik alanlarında, işçinin yazılı onayı alınmak koşuluyla 7,5 saati aşan gece çalışması yaptırılabilmektedir. Ancak bu durumda dahi toplam sürenin 11 saati aşmaması gerekir. Yazılı onay, iş sözleşmesine ek bir maddeyle sağlanabileceği gibi, yıllık olarak alınacak muvafakatnameyle de düzenlenebilmektedir.

Gece Çalışmasında Posta (Vardiya) Sistemi

Gece çalışması çoğu zaman vardiya sistemiyle bağlantılıdır. Vardiyalar halinde işçi çalıştırılan işyerlerinde, gece ve gündüz vardiyalarının dönüşümlü olması esastır. İşverenin, işçiyi sürekli gece vardiyasında çalıştırması iş hukukunun koruyucu amacına ters düşmektedir. İş Kanunu uyarınca, işçiye bir vardiyanın bitiminden sonra en az 11 saat kesintisiz dinlenme süresi verilmesi gerekmektedir.

Yargıtay, sürekli olarak gece vardiyasında çalıştırılan işçinin, iş akdini haklı nedenle sona erdirme hakkına sahip olduğu kanaatindedir. İşçinin bu sebeple haklı nedenle iş akdini feshetmesi halinde gerekli koşulların sağlanması ile kıdem tazminatına hak kazanır.

Yaş ve Cinsiyet Bakımından Sınırlamalar

18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması kesin biçimde yasaktır. Hamile veya yeni doğum yapmış kadın işçilerin gece çalıştırılması yasaktır.

İşverenin Yükümlülükleri

1. Çalışma Süresine Riayet: Gece vardiyasında 7,5 saat sınırına uyulmalı, istisnalar yalnızca işçinin yazılı onayıyla kullanılmalıdır.

2. Dinlenme Hakkı: Vardiya bitiminde işçiye en az 11 saat kesintisiz dinlenme verilmelidir.

3. Sağlık Kontrolleri: Gece çalışan işçilerin periyodik sağlık muayeneleri düzenli yapılmalıdır.

4. Eşitlik İlkesi: İşçiler arasında gece çalışması nedeniyle ayrımcılık yapılamaz.

5. Fazla Mesai Ücreti: 7,5 saati aşan çalışmalar için %50 zamlı ücret ödenmelidir.

   
   

İşçinin Hakları

• Haklı Fesih Hakkı: İşçi, sürekli gece vardiyasında çalıştırılıyorsa veya dinlenme hakkı ihlal ediliyorsa iş akdini haklı nedenle feshedebilir.

• Sağlık Hakkı: İşçi, sağlık raporuyla gece çalışmasına uygun olmadığını belgelediğinde, bu çalışmaya zorlanamaz.

• Tazminat Hakkı: İşçi, işverenin yükümlülüklerini ihlali nedeniyle işten ayrılırsa kıdem ve ihbar tazminatına hak kazanır.

  
  

Sonuç ve Değerlendirme

Gece çalışmasında mevzuat, işçinin korunmasını esas almış; süre sınırlamaları, dinlenme hakları ve sağlık kontrolleri gibi düzenlemeler öngörmüştür.

Uygulamada karşılaşılan en büyük sorunlar; işverenlerin 7,5 saatlik sınıra riayet etmemesi, yazılı onay mekanizmasının şeklen işletilmesi ve işçilerin sürekli gece vardiyalarında çalıştırılmasıdır.

Av. Başak Ceren ÇETİN